Þegar ísa leysir... (grein um málefni norðurslóða í Mannlífi árið 2008)

Umræðan um norðurslóðir hefur verið áberandi að undanförnu. Nýlega gerðu Íslendingar og Frakkar með sér óformlegt samkomulag (eða viljayfirlýsingu) um samvinnu á þessu sviði.

Um mitt árið 2008 skrifaði ég grein í það sem þá var fréttaskýringatimaritið MANNLÍF, þá undir stjórn Sigurjóns M. Egilssonar. Þetta er að mínu viti (án þess að ég sé eitthvað að monta mig!) eins fyrsta greinin um þessi málefni. Hér birtist þessi grein óbreytt, athugið það. En margt á held ég enn við í henni. Myndin hér við hliðina er tekin af NASA og sýnir Norðurpólinn árið 2001(neðri) og 2007.

 

Þegar ísa leysir...

Baráttan um Norðurpólinn er hafin.

Texti: Gunnar H. Ársælsson

 

Norðurpólinn er að bráðna. Og það gerist hratt. Undir ísþekjunni er talið að sé allt að 25 prósent olíulinda á jörðinni. Magnið af olíu og gasi er mælt í hundruðum milljörðum olíufata. Þá er einnig talið að undir ísnum sé að finna mikið magn að allskyns málmum, gulli og jafmvel demöntum. Að ekki sé talað um það magn fiskjar sem verður aðgengilegt með þessum breytingum. Þetta hljómar eins og í ævintýri, en þetta er að verða raunveruleiki. Löndin sem eiga landssvæði að Norðurpólnum og norðursvæðunum berjast um yfirráðin; Rússland, Noregur, Danmörk (Grænland), Kanada og Bandaríkin. Ísland getur blandað sér í þennan leik, sem gæti orðið æsispennandi og jafnvel leitt til deilna, þar sem vopnum yrði mögulega beitt. Slíkt er ekki útilokað að mati sérfræðinga sem fjalla um þessi mál

 

Í nýlegri grein sem birtist í norska Aftenposten segir að þegar í haust verði hægt að sigla ísfrítt frá Alaska til Norðurpólsins. Slíkt hefur ekki verið mögulegt fyrr. Bráðnunin er hraðari en vísindamenn gerðu sér grein fyrir og hún kemur þeim sífellt á óvart. Norður-Íshafið er hafssvæði sem nær yfir um 10 milljónir ferkílómetra.. Árið 2000 voru 6.7 milljónir þessa svæðis þaktar ís, en í dag er talið að þessi tala sé komin niður í um það bil fjórar milljónir ferkílómetra. Síðastliðið haust bráðnaði um ein milljón ferkílómetra af ís! Þessi þróun heldur áfram og veldur vísindamönnum miklum áhyggjum. Afleiðingarnar geta til dæmis valdið breytingum á straumum, meðal annars Golf-straumnum, sem er okkur Íslendingum svo mikilvægur.

 

Nýir möguleikar í skipasamgöngum

 

Efnahagskerfi umheimsins nærast á olíu og þegar verð á henni hækkar, hvín og syngur í, ekki bara almenningi, eins og gerst hefur víða að undanförnu, heldur einnig í alheimsmaskínunni,  hjól efnhagslífsins fara að hökta. Olían er súrefni efnahagskerfanna.

 

En með bráðnun ísanna á heimsskautinu opnast því nýir möguleikar, ekki bara til úrvinnslu á olíu og öðrum auðlindum, heldur einnig á sviði samgangna og skipaumferðar. Ef hafssvæðið norður af Íslandi og við Norðurpólinn, nefnt ,,Norðursvæðin” í grein þessari, opnast, styttast mikilvægar siglingaleiðir um þúsundir sjómílna. Svo dæmi sé tekið er skipaleiðin frá Rotterdam í Hollandi, til Yokohama í Japan 11.200 sjómílur í dag. Opnist leið norður fyrir Ísland og í gegnum Íshafið, verður þessi leið 6500 sjómílur, eða næstum helmingi styttri. Þetta þýðir mikla hagræðingu fyrir skipaútgerðir. Scott Borgerson, fyrrverandi liðsforingi í bandarísku strandgæslunni, segir í grein í aprílhefti Foreign Affairs, að skipaútgerðir séu nú þegar farnar að undirbúa sig fyrir þessa þróun og meðal annars séu skip sem sigla eigi þessa leið á teikniborðinu.

 

Auðlindakapphlaup

 

Rússar létu til skarar skríða í kapphlaupinu um Norðursvæðin árið 2001 þegar þeir settu fram kröfu hjá Sameinuðu þjóðunum um hafssvæði sem er um 740.000 ferkílómetrar að stærð.Það er álíka og samanlögð fylki Kaliforníu, Texas og Indíana í Bandaríkjunum.

 

Sameinuðu þjóðirnar neituðu þessari kröfu, en Rússar létu ekki þar við sitja. Síðastliði haust fóru þeir með fána Rússlands í litlum kafbáti út á þetta svæði og komu fánanum fyrir þar á botninum. Táknræn aðgerð, sem vakti menn til vitundar. Sergei Lavrov, utanríkisráðherra Rússlands, líkti þessu við við lendingu Bandaríkjamanna á tunglinu árið 1969. Með þessu var tónninn sleginn og   kapphlaupið um Norðursvæðin komið á fullt.

 

Rússar gera kröfu til Lomonosov-hryggsins svokallaða, sem er tvisvar sinnum stærri en Bretland. Hann gengur þvert í gegnum hafsbotn Norðursvæðanna, út frá nyrstu strönd Grænlands og teygir sig þaðan yfir til Rússlands. Þessa kröfu byggja Rússar á svokallaðri 200-mílna reglu S.Þ., sem segir að ríki hafi rétt til að nýta sér svæði sem eru í 200 mílna fjarlægð frá strandlengju þeirra. Þá kveður einnig á um að ríkin megi nýta sér 150-mílna svæði til viðbótar, geti þau sannað landgrunnið nái svo langt frá strandlengjunni. Samkvæmt þessu megar ríki því teygja sig allt að 560 kílómetra út frá strandlengjunni.

 

Þessari kröfu Rússa mótmæltu bæði Danir og Kanadamenn, en bæði þessi ríki hafa unnið saman að nýrri skilgreiningu á Norðursvæðunum. Samkvæmt henni myndu Danir fá Norðurpólinn, vegna nálægðar út frá Grænlandi og Kanada myndi einnig fá umtalsverð landssvæði. Þess má svo geta að Grænlendingar sjálir hafa blandað sér í þessa umræðu og hugmyndir um sjálfstæði þeirra frá Danmörku hafa komið upp á yfirborðið. Slíkt gæti bæði haft kosti og galla í för með sér fyrir Grænlendinga. En það er alls ekki útilokað að þeir muni blanda sér í þennan ,,leik”.

 

Bandaríkin á hliðarlínunni!

 

Í áðurnefndri grein í Foreign Affairs segir Scott Borgerson að Bandríkjin hafi sofið á verðinum í þessum efnum, hreinlega verið á hliðarlínunni! Meðal annar hafi bandaríska þingið ekki afgreitt sérstaka samþykkt Sameinuðu þjóðanna um lög vegna hafssvæða (UNCLOS). Hann segir þetta gera það nánast ómögulegt fyrir Bandaríkin að krefjast svæða undan ströndum Alaska. Segja má að hann geri létt grín að aðgerðarleysi landa sinna þegar hann segir Bandaríska flotann vera stærri en næstu 17, en eigi aðeins einn ísbrjót! Til samanburðar nefnir hann að Kína eigi líka einn ísbrjót, þó landið eigi hvergi aðgang að Norðurpólnum! Rússar eiga hinsvegar 18 ísbrjóta.

 

Samkvæmt grein Borgerson er Jarfræðistofnun Bandaríkjanna um þessar mundir að hefja mikla rannsókn á Norðursvæðunum og auðlindum þess. Rússar hafa sjálfir rannsakað auðæfin og þeir giska á að þarna sé að finna olíu og gas sem nemur um allt að 500 milljörðum fata. En að vinna olíuna er ekki svo létt, mesta hafdýpi á svæðinu er um 5000 metrar. Talið er að með núverandi tækni sé mögulegt að vinna olíu á um 1500-2000 metra dýpi. Þetta er þó ekki algilt, þar sem víða er að finna svæði þar sem hafi er mun grynnra, eða sem nemur nokkur hundruð metrum. En þekking á vinnsluaðstæðum seim eiga við á Norðursvæðunum er þegar til staðar og hefur stórfyrirtækið ExxonMobil nú þegar aflað sér reynslu af vinnslu olíu og gass við heimsskautaaðstæður. Þetta hefur átt sér stað á Sakhalin-eyju, sem tilheyrir Rússum, en liggur undan ströndum Japans.  Þá eru Norðmenn taldir sitja einir að bortækni sem gerir leit að olíu í gegnum ís mögulega (sjá meðfylgjandi viðtal við blaðamanninn Vladislav Savic).

 

Tengist gróðurhúsaáhrifum

 

Borgerson tengir bráðnun ísanna á Norðurskautinu beint við svokölluð gróðurhúsaáhrif og hann telur að haldi bráðnunin áfram verði hafssvæðin sem áður voru þakin ís, eins og Eystrasaltið, það er að segja, aðeins þakin ís hluta ársins. Því verði hægt að sigla um svæðið allt árið um kring.  En hann segir einnig í grein sinni að möguleg skipting þessa landsvæðis á milli þeirra landa sem sem gera tilkall til ákveðinna svæða, verði erfitt og flókið ferli. Í þessu felist ýmsar spurningar, til dæmis á sviði dýraverndunar. Á svæðinu er meðal annars að finna dýr í útrýmingarhættu, svo sem ísbirni!

 

Samkomulag gert, en heldur það?

 

Fyrir skömmu hittust ráðherrar frá þeim fimm löndum sem eiga hvað mestra hagsmuna að gæta á Norðursvæðnum; Rússland, Danmörk, Noregur, Kanada og Bandaríkin (athyglisvert að Ísland var ekki með) á Grænlandi og ræddu þessi mál. Þar virðist hafa náðst ákveðið samkomulag um að láta alþjóðalög skera úr um deilur vegna Norðursvæðannai. En það er hinsvegar ekki trygging fyrir því að allt gangi átakalaust fyrir sig. Alþjóðleg lög eru nefnilega teygjanleg og opin fyrir allskyns túlkunum. Sitt getur sýnst hverjum. Hagsmunir þjóðanna eru mismiklir, en eitt er öllum sameignlegt; potturinn er stór og það er eftir miklu að slægjast.

 

Rússar er sú þjóð sem hefur hvað mesta nærveru á svæðinu. Í grein sem Bozena Zysk, sem  starfar við Varnarmálastofnun Noregs, skrifaði í norska Dagbladet í desember í fyrra segir hún meðal annars: ,,Tilhneiging í áttina að ,,endurhervæðingu” hefur átt sér stað samhliða því að aukin athygli beinist að auðlindum Norðursvæðanna. Fulltrúar rússneska flotans hafa sagt að samkeppni um aðgang að þessum auðlindum geti mögulega leitt til takmarkaðra vopnaðra átaka á hafssvæðunum.”

 

Minniháttar deilur hafa átt sér stað á svæðinu vegna fiskveiða og Bozena segir að þær deilur séu aðeins forsmekkur þess sem mögulega geti gerst vegna baráttunnar um auðæfi hafdjúpanna.

 

Umhverfissinnar á nálum

 

Þá eru umhverfissinnar vægast sagt á nálum vegna þróunar mála. Þeir segja að ástand Norðursvæðanna núna og þessa miklu bráðnun ísa, einmitt vera ástæðu þess að láta eigi  svæðin í friði. Þarna sé um að ræða eitt viðkvæmasta vistkerfi jarðar og því eigi að láta það ósnortið og vernda það sem mest fyrir áhrifum mannsskepnunnar. Norðursvæðin og Norðurpóllinn tilheyri öllum jarðarbúum, ekki einstökum þjóðum, segja umhverfisverndarsinnar. En það er spurning hvort á þá sé hlustað? Eða er aðdráttarkraftur svarta gullsins of sterkur? Við fáum sennilega svarið áður en langt um líður. Og ísarnir bráðna...

 

Heimildir:

Foreign Affairs,Aftenposten.no,Dagbladet.no,BBC.co.uk, New Europe, Der Spiegel.

 

Hér er FYLGIGREIN:

Ísland getur blandað sér í leikinn.

 

Það telur sænski rithöfundurinn og blaðamaðurinn Vladislav Savic, þegar Mannlíf sló á þráðinn til hans í Stokkhólmi. Árið 2006 hafa hann út bókina ,,Hið þögla stríð-olía, völd og áhrif,” en þar fjallar hann um þróun svokallaðra ,,olíustjórnmála” á síðustu öld og fram til dagsins í dag. Hann fylgist grannt með þróun mála og Mannlíf spurði hann fyrst að því hverja hann teldi líklega þróun mála á Norðursvæðunum á komandi árum.

 

,,Það fer eftir hraðanum á bráðnunu ísanna og hvað gerist þá með flutninga á þeirri orku og olíu sem um ræðir. En almennt má segja að þau lönd sem hafa hagsmuna að gæta séu að styrkja flotastarfsemi sína, til þess að geta sett fram sínar kröfur. Í dag hafa mörg svæði og siðglingaleiðir á öðrum stöðum í heiminum gríðarlegt mikilvægi, séð frá hernaðar og öryggissjónarmiði. Á Norðursvæðunum mun sennilega gerast það sama, verði um að ræða alvöru kapphlaup um auðlindirnar” sagði Vladislav Savic í samtali við Mannlíf.

 

Hann segir að þegar í dag deili til dæmis Bandaríkjamenn og Kanadamenn um þessi mál og þá gildi ekki lengur þessi klassíka ,,austur-vestur” hugmyndafræði. ,,Það munu verða prófboranir á ýmsum svæðum, því maður veit ekki með vissu hvað leynist undir ísnum. Þannig að í raun er hægt að afskrifa eldri hugmyndir sem voru gildar á tímum Kalda-stríðsins.”

 

Vladislav segist nokkuð sannfærður um að löndin muni virða það samkomulag sem náðist á Grænlandi um daginn, þar sem þau ríki sem deila um Norðursvæðin ákváðu að láta alþjóðareglur skera úr um deilumál. ,,En það eru samt engar endanlegar tryggingar í þessu, sá aðili sem upplifir hótanir frá öðrum gæti orðið árásarhneigður, það er ekki útilokað. Ég trúi til dæmis að Rússar muni fylgja þessu samkomulagi, þrátt fyrir að margir telji Rússana vera ögrandi. Þeir eru umkringdir af bæði ESB og NATO, sem er nú þegar komið inn á þeirra gömlu svæði. Þeir hafa hagsmuna að gæta og þeir gera það, en það ber að mínu viti að forðast að túlka það sem eitthvað ögrandi.”

 

Norðmenn virðast hafa áhyggjur af þróun mála, hvernig eru þeir að bregðast við þessu?

 

,,Norðmenn vilja að fleiri lönd sýni þessu máli áhuga, ekki síst vegna þess að Bandaríkjamenn hafa hingað til verið óvirkir á þessu svæði, enda verið mjög uppteknir af Mið-Austurlöndum og S-Ameríku, þar sem þeir eru í raun að berjast við síaukin áhrif vinstri stjórna í ýmsum löndum, svo sem Venesúela og Bólivíu. Norðmenn hafa mikilla hagsmuna að gæta og eiga í ákveðnum deilum við Rússa um gasauðlindir þarna norðurfrá. En það er líka um að ræða samvinnu á milli Rússlands og Noregs, nokkuð sem Bandaríkjamenn hafa reynt að hindra með ýmsum hætti. Því meira samstarf, því minni líkur eru á átökum. Rússar eru til dæmis háðir tækniþekkingu á sviði borana, sem einungis Norðmenn ráða yfir. Noregur er nefnilega eina landið sem hefur yfir að ráða tækni sem gerir það mögulegt að bora gegnum ís, þannig að þeir komist til botns. Þessi tækni verður sífellt þróaðri og enn sem komið er búa Norðmenn einir að henni,” segir Vladislav Savic í samtali við Mannlíf.

 

En hvað segir þú um þátt Íslands í þessu, er í landið ,,leikmaður” í þessum leik?

,,Algjörlega, landið liggur þannig við siglingaleiðum á svæðinu að ég tel það næsta víst að mikilvægi landsins aukist á komandi árum frekar en hitt. Það segir sig eiginlega sjálft miðað við hvernig þróunin hefur verið að undanförnu.”

 

Hann segir að sænsk stjórnvöld fylgist einnig grannt með þróun mála og að á síðasta ári hafi stór viðskiptanefnd farið til Tromsö í Noregi, til að kynna sér þessi mál. Þar hafi Norðmenn sýnt allt það nýjasta í þessum efnum og um leið var mikill vilji til samstarfs undirstrikaður.

,,Finnar fylgdust með og urðu áhugasamir eftir þetta. Þarna eru því á ferð tvö ríki sem ekki eru í NATO, sem eru að sýna sinn vilja til samstarfs í þessum málaflokki. Í Finnlandi er mikill áhugi á þessum málum og þetta er sniðug leið fyrir Svíþjóð og Finnland að starfa saman með Noregi, sem er jú í NATO. Þarmeð starfa þeir með NATO! Rússarnir fylgjast með þessu úr fjarlægð og þeir eru ekki vitlausir, þeir vita hvað er að gerast. En þetta sýnir líka að það eru mjög margar hliðar á þessu máli, sem gerir það flókið,” sagði Vladislav Savic að lokum við Mannlíf.